Alfabet raka Rak jajnika Czynniki ryzyka

Czynnikami ryzyka choroby nowotworowej nazywamy cechy indywidualne człowieka lub elementy jego stylu życia, które zwiększają szansę wystąpienia nowotworu. Czynniki ryzyka możemy podzielić na: 

• niemodyfikowalne, czyli takie, na które nie mamy wpływu, np. czynniki zewnętrzne, wiek i płeć; 
• modyfikowalne, czyli takie, które mogą zostać ograniczone poprzez wprowadzenie zdrowych nawyków, zastosowanie leczenia itp.

Warto pamiętać, że sama obecność jednego bądź nawet kilku czynników ryzyka nie jest równoznaczne z tym, że zachoruje się na nowotwór! Co więcej, zdarza się, że u osoby ze zdiagnozowanym nowotworem nie można zidentyfikować żadnego czynnika ryzyka. Szacuje się, że przeciętne ryzyko wystąpienia raka jajnika u kobiety nieobciążonej czynnikami genetycznymi wynosi 1,4 - 1,8%.

Poniżej przedstawiamy znane czynniki ryzyka raka jajnika – nowotworu złośliwego pochodzenia nabłonkowego. Czynniki te nie odnoszą się do innych typów nowotworów jajnika (guzów germinalnych, gonadalnych).

• WIEK - ryzyko rozwoju raka jajnika rośnie wraz z wiekiem. Zdecydowana większość zachorowań dotyczy kobiet po menopauzie. Rzadko nowotwór ten dotyka młode kobiety poniżej 40 rż.
• OTYŁOŚĆ - według niektórych obserwacji istnieje związek pomiędzy otyłością (BMI 30) a zwiększonym ryzykiem raka jajnika
• WYWIAD POŁOŻNICZY, PŁODNOŚĆ - ryzyko rozwoju raka jajnika zwiększają: - wczesna pierwsza miesiączka (poniżej 12 rż) - bezdzietność - urodzenie pierwszego dziecka po 30 rż. - wystąpienie menopauzy po 50 rż. - nieskuteczne stymulacje owulacji - pierwotna niepłodność. Wynika to z faktu, że ryzyko raka jajnika zwiększają duże liczby cykli owulacyjnych, nieprzerwanych ciążami lub karmieniem piersią. Mechanizm działania tych czynników ryzyka tłumaczy teoria „nieustannej owulacji”. Według tej teorii powtarzające się uszkodzenia (powstające w czasie owulacji) i regeneracja nabłonka jajnika skutkują nagromadzeniem uszkodzeń prowadzących w dalszej kolejności do rozwoju nowotworu nabłonkowego jajnika.
• ZESPOŁY DZIEDZICZNEGO RAKA PIERSI I JAJNIKA ORAZ DZIEDZICZNEGO RAKA JAJNIKA - mianem dziedzicznego raka jajnika określa się 3 zespoły nowotworowe: 

1. Rodzinny rak jajnika (site specific hereditary ovarian cancer, SSHOC) 

2. Rodzinny rak piersi i jajnika (hereditary breast/ovarian cancer, HBOC)

3. Rodzinny rak jajnika związany z zespołem Lyncha (rodzinny niepolipowaty rak jelita grubego, hereditary non-polyposis colorectal cancer, HNPCC) Rodzinne występowanie raka jajnika dotyczy też rzadkich zespołów genetycznych, np. zespołu Peutz-Jeghersa czy zespołu Olliera. Pierwsze dwa zespoły są najczęstsze i spowodowane są głównie mutacjami w obrębie genów BRCA1 i BRCA2 (opisane poniżej). U takich pacjentów podczas zbierania wywiadu rodzinnego obserwuje się wśród najbliższych krewnych zachorowania tylko na raka jajnika bądź zarówno na raka jajnika jak i raka piersi. Trzeci zespół – HNPCC – rzadziej odpowiada za występowanie dziedzicznego raka jajnika. Zespół opisany jest poniżej.

• NOSICIELSTWO MUTACJI GENÓW BRCA1 I BRCA2 - geny te pełnią w organizmie człowieka rolę genów supresorowych – można je porównać do „strażników”, którzy czuwają nad prawidłową ilością podziałów komórki, nie dopuszczając do pojawiania się dodatkowych podziałów. Gdy gen supresorowy ulegnie mutacji, traci swoją funkcję. Wówczas komórka „wyrywa się spod kontroli” i ulega wielokrotnym podziałom. Prowadzi to do zwielokrotnienia komórek zawierających zmutowany gen, co w konsekwencji napędza dalsze podziały, skutkując powstaniem guza nowotworowego. Według danych szacunkowych, w Polsce jest około 200 tys. nosicieli mutacji genu BRCA1 i BRCA2. Są to nie tylko kobiety, ale także mężczyźni.

Obecność tych mutacji odpowiada za 13% przypadków raka jajnika. Szacuje się, że ryzyko raka jajnika u kobiety z mutacjami genu BRCA1 wynosi 39-54%, natomiast w przypadku mutacji w obrębie genu BRCA2 – 11-23%. Kobiety, które są nosicielkami mutacji genów BRCA1 lub BRCA2 są także obciążone zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka piersi.

Dziedziczny nowotwór jajnika lub piersi związany z tymi mutacjami dziedziczony jest w sposób autosomalny dominujący – wystarczy odziedziczyć jedną kopię wadliwego genu (po matce lub po ojcu), aby mieć zwiększone ryzyko nowotworu. Więcej informacji dotyczących mutacji genów BRCA1 i BRCA2 w podpunkcie GENETYKA.

• RODZINNE WYSTĘPOWANIE DZIEDZICZNEGO NIEPOLIPOWATEGO RAKA JELITA GRUBEGO (ZESPÓŁ LYNCHA) - jest to zespół dziedzicznej predyspozycji do nowotworów. Zespół ten spowodowany jest mutacją jednego z sześciu genów odpowiedzialnych za naprawę uszkodzeń w materiale genetycznym komórki (MSH2, MLH1, PMS1, PMS2, MSH6, MSH3). Chorzy z zespołem Lyncha mają zwiększone ryzyko raka jelita grubego, a także raka trzonu macicy, jajnika, żołądka, jelita cienkiego, nerek, moczowodu, dróg żółciowych.

Uważa się, że w obrębie rodzinnie występujących nowotworów jajnika zespół Lyncha odpowiada za około 10% przypadków. Szacunkowo, ryzyko rozwoju raka jajnika wśród nosicielek mutacji w genach MLH, MSH, PMS wynosi około 9-12%.

• ENDOMETRIOZA
• EKSPOZYCJA NA TALK - według badań długotrwałe stosowanie talku do higieny intymnej zwiększa ryzyko zachorowania na raka jajnika.
• DIETA UBOGA W BŁONNIK I WITAMINY

Czynniki zmniejszające ryzyko raka jajnika: - Stosowanie antykoncepcji hormonalnej: w niewielkim stopniu chroni przed rozwojem raka jajnika. Według badań, stosowanie hormonalnej antykoncepcji przez kobiety obciążone genetycznymi predyspozycjami do zachorowania na ten nowotwór zmniejsza zagrożenie chorobą o 10-12 % po roku stosowania, a o 50% po 5 latach. 

•  okluzja jajowodów (podwiązanie jajowodów): zmniejsza ryzyko rozwoju raka jajnika o około 2/3 
•  wycięcie macicy: zmniejsza ryzyko rozwoju raka jajnika o około 1/3
•  karmienie piersią: ryzyko raka jajnika zmniejszają czynniki hamujące owulację. Należy do nich stosowanie środków antykoncepcyjnych, karmienie piersią oraz liczne ciąże. 
•  liczne ciąże