Używanie tytoniu, szczególnie palenie papierosów, to najczęstsza przyczyna zachorowań na nowotwory złośliwe w krajach Unii Europejskiej (UE). Odsetek osób palących papierosy w krajach unijnych spadł w dziesięcioleciu 2002-2012. W 2002 roku powszechność osób palących papierosy w 15 krajach UE wynosiła 39%, natomiast odsetek palaczy w 2012 roku wśród 27 krajów UE spadł do 28%. W Polsce ogólny odsetek osób palących papierosy wynosi 28%. W naszym kraju papierosy pali 33% mężczyzn oraz 23.1% kobiet. Używanie bezdymnego tytoniu jest, z wyjątkiem Szwecji, bardzo rzadkie w krajach UE.
Wszystkie produkty tytoniowe zawierają szeroką gamę kancerogenów. Niektóre związki kancerogenne są naturalnymi składnikami tytoniu (rośliny): nitrozoaminy (N-nitrozonornikotyna NNN i 4-(methylnitrosamino)-1-(3- pyridyl)-1-butanon NNK), inne powstają w procesie spalania tytoniu (policykliczne węglowodory aromatyczne, szczególnie benzo(a)piren). Przetwarzanie, fermentacja i maturacja tytoniu oraz jego przechowywanie to procesy, w wyniku których powstają kolejne czynniki kancerogenne (lotne aldehydy: aldehyd octowy, formaldehyd a także nitrozoaminy charakterystyczne dla tytoniu TSNA).
Palenie tytoniu jest najbardziej szkodliwą formą jego używania i przyczyną największej liczy nowotworów złośliwych: białaczki szpikowej, nowotworów szyjki macicy, jelita grubego i odbytnicy, nerki, krtani, wątroby, płuca, jamy nosowej i zatok przynosowych, przełyku, jamy ustnej, jajnika, trzustki, gardła, żołądka, moczowodu, pęcherza moczowego oraz wątrobiaka (u dzieci palaczy). Palenie papierosów jest główną przyczyną zachorowań na nowotwory złośliwe płuca. Może być również przyczyną zachorowań na nowotwory złośliwe piersi oraz występowania białaczki dziecięcej (rodzice palący papierosy).
Bierne palenie papierosów jest przyczyną zachorowań na nowotwory złośliwe płuca oraz możliwą przyczyną zachorowań na nowotwory złośliwe krtani i gardła.
Nowotwory złośliwe płuca były w 2012 roku drugą przyczyną zachorowań na nowotwory złośliwe u mężczyzn w krajach UE oraz trzecią przyczyną zachorowań u kobiet. Jednocześnie nowotwory płuca były główną przyczyną zgonów z powodu nowotworów złośliwych.
Główne elementy decydujące o kancerogennym wpływie palenia papierosów to czas i intensywność palenia. Liczba lat palenia papierosów jest silniej związana z ryzykiem zachorowania na nowotwór płuca niż intensywność. Ryzyko zachorowania na nowotwór płuca rośnie wraz z liczbą dziennie wypalanych papierosów (do zakresu 15-20 papierosów dziennie), ale przy dużych liczbach poziom ryzyka ulega stabilizacji i dalej już nie rośnie. Podobny mechanizm zaobserwowano dla nowotworów pęcherza moczowego, jamy ustnej, przełyku oraz trzustki.
Wysokie ryzyko zachorowania na nowotwory jamy ustnej, gardła, krtani i przełyku związane z paleniem papierosów ulega dalszemu podwyższeniu u osób spożywających alkohol.
Palenie papierosów odpowiada za połowę przedwczesnych zgonów u długoletnich palaczy. Całkowite ryzyko zgonu u osób palących papierosy jest 2-3 krotnie wyższe (w stosunku do osób niepalących) i wiążę się ze skróceniem średniego oczekiwanego czasu dalszego trwania życia o 10 lat. Najwyższy odsetek zachorowań na nowotwory, których przyczyną jest palenie papierosów obserwuje się dla nowotworów płuca (82%) oraz krtani (84%). Ryzyko zgonu z powodu nowotworu płuca u palaczy jest 20-25 krotnie wyższe, niż u osób niepalących papierosów.
Spośród innych umiejscowień nowotworów złośliwych, których czynnikiem ryzyka jest palenie papierosów, odsetek przypadków związanych z tym czynnikiem szacuje się odpowiednio: 20-50% dla nowotworów dolnego odcinka układu moczowego, innych nowotworów układu oddechowego oraz nowotworów przewodu pokarmowego; poniżej 20% dla innych nowotworów związanych z paleniem papierosów.
Palenie papierosów ma niekorzystny wpływ również na osoby niepalące, które są eksponowane na dym tytoniowy. W Wielkiej Brytanii bierne palenia papierosów jest przyczyną 14-15% nowotworów złośliwych płuca zdiagnozowanych u osób niepalących papierosów. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 2004 roku przyczyną około 3850 zgonów na nowotwory złośliwe płuca w Europie było bierne palenie papierosów.
Ryzyko zachorowania i zgonu na nowotwór płuca u osób, które rzuciły palenie papierosów, jest zdecydowanie niższe w stosunku do ryzyka dla osób palących papierosy. W ciągu 5-9 lat od rzucenia palenia, ryzyko nowotworów płuca u byłych palaczy maleje progresywnie wraz z czasem od rzucenia palenia, w porównaniu do osób ciągle palących papierosy. Dla osób, które rzuciły palenie w młodym wieku (przed 30 rokiem życia) ryzyko zachorowania na nowotwór płuca może, po odpowiednim czasie od rzucenia palenia, zbliżyć się do poziomu charakterystycznego dla osób niepalących. Podobny mechanizm obserwowany jest dla większości nowotworów związanych z paleniem papierosów.
Biorąc pod uwagę
całość dowodów epidemiologicznych autorzy Europejskiego Kodu Walki z
Rakiem zalecają w punkcie dotyczącym tytoniu:
"Nie pal papierosów, nie używaj żadnej formy tytoniu".
"Zadbaj aby twój dom był wolny od dymu tytoniowego. Wspomagaj działania w miejscu pracy zmierzające do stworzenia strefy wolnej od dymu tytoniowego".